پژوهشهای علمی نشان دادهاند که پوست همانند مغز، کبد یا ماهیچهها یک ساعت درونی دارد که فعالیتهای سلولیاش را در طول روز و شب هماهنگ میکند. این ساعت سلولی در کراتینوسیتها، فیبروبلاستها و ملانوسیتهای پوست فعال است و چرخههایی از تقسیم سلولی، بازسازی دیانای، تولید لیپیدها و پاسخهای ایمنی را زمانبندی میکند.
ریتم شبانهروزی پوست
چرا زمان مراقبت از پوست مهمتر از محصول است؟
ریتمهای سلولی پوست
پوست دارای مولکولهایی است که به صورت چرخهای بیان ژنها را تنظیم میکنند و فرایندهای زیستی همچون تولید و ریزش سلولی لایه اپیدرم، فعالیت مسیرهای بازسازی دیانای، فعالیتهای ایمنی موضعی، ترشح لیپیدها و تغییر در نفوذپذیری سد پوستی را در طول ۲۴ ساعت زمانبندی میکنند. این یعنی برخی عملکردها همانند تقسیم سلولی در ساعات مشخصی از روز قویترند و عملکردهای بازسازی و ترمیم اغلب در ساعات استراحت شبانه برجسته میشوند.
زمان مراقبت یا محصول؟
بسیاری از داروها و ترکیبات فعال پوستی روی مسیرها یا پروتئینهایی اثر میگذارند که خودِ بیانشان تحت کنترل زمانبندی ساعتی قرار دارد. اگر محصولی را زمانی به پوست برسانید که آن مسیر کمفعال است، جذب یا تاثیر نهایی کمتر خواهد بود؛ از آن سو، رساندن ترکیبات به زمان اوج عملکرد هدف میتواند اثربخشی را افزایش دهد. برای مثال مسیرهای بازسازی سلولهای پوست و پاکسازی آسیبهای ناشی از اشعه فرابنفش در شب تقویت میشوند؛ بنابراین ترکیباتی که به ترمیم پوست یا حمایت از فرایندهای بازسازی کمک میکنند اغلب در شب بهتر عمل میکنند. همچنین تولید سبوم و برخی لیپیدهای سطحی پوست در طول روز و شب نوسان دارد؛ زمانبندی اشتباه لایهبرداری یا استفاده از آبرسانها میتواند سد پوست را تضعیف کند یا موجب افزایش حساسیت شود.
بازسازی پوست و آسیبهای ناشی از اشعه فرابنفش
مطالعات متعدد نشان دادهاند که توانایی سلولهای پوستی در تشخیص و ترمیم آسیب های ناشی از پرتو فرابنفش به صورت چرخهای است و در بسیاری از مدلها اوج عملکرد ترمیم در فاز تاریکی (شب) قرار دارد. پژوهشهای انجام شده حاکی است که آسیب ناشی از اشعه فرابنفش هنگامی که در روز رخ میدهد ممکن است توسط ساعت سلولی با نرخ متفاوتی تعمیر شود نسبت به آسیبهایی که در زمان بعد از ظهر ایجاد میشود. این نکته باعث شده محققان به ایده زمانبندی در مقابل خطر آسیب ناشی از اشعه توجه کنند اما قرارگیری مزمن در معرض آفتاب میتواند این ریتمها را مختل کرده و کارایی ترمیم و بازسازی را کاهش دهد.
پیام واضح برای مراقبت های پوستی روزانه
برای کسانی که به دنبال روتین مراقبتی علمی و کارامد هستند، چند اصل مهم وجود دارد: اول، محافظت روزانه در برابر نور آفتاب که به طور اجبار شخصی باید انجام شود، چون نور خورشید میتواند ریتمهای درونی پوست را دچار خستگی مولکولی کند و ترمیم را کاهش دهد. دوم، ترکیبات آنتیاکسیدانی و ضدالتهابی که برای جلوگیری از آسیب محیطی طراحی شدهاند باید صبح و در هنگام مواجهه با آلودگی و نور استفاده شوند. سوم، برخی ترکیبات فعالکننده بازسازی (مانند بعضی رتینوئیدها و فاکتورهای رشد) و محصولات ترمیمی که با هدف حمایت از بازسازی سلولی و تولید کلاژن هستند اغلب در هنگام شب بهتر عمل میکنند زیرا شب زمانی است که مسیرهای بازسازی و سنتز پروتئینی قویترند. چهارم، کرمهای مرطوبکننده و تقویتکننده سد اپیدرمی را باید مطابق با نوسانات رطوبت و تولید لیپید در طول روز و شب تنظیم کرد تا از کارآیی کامل آنها بهره برد. باید خاطرنشان کرد که مصرف کلیه مواردی که گفته شد فقط باید با تجویز پزشک متخصص انجام شود.
چند نمونه کاربردی
صبح: پاکسازی ملایم، آنتیاکسیدان (ویتامین C یا پلیفنولها)، مرطوبکننده و مهمتر از همه ضدآفتاب با طیف گسترده ای که تمام انواع اشعه یو وی را پوشش دهد. این ترکیب پوست را برای مواجهه با استرس اکسایشی روزانه آماده میکند. شب: پاکسازی، اگر پوست شما تحمل میکند لایهبرداری شیمیایی یا رتینوئید (در زمانبندی مناسب و با احتیاط و تحت نظر پزشک متخصص)، مرطوبکننده غنی و محصولاتی که ترمیم را تقویت میکنند. همچنین از ماسکها یا سرمهایی که ادعا میکنند فعالکننده بازسازی شبانه هستند میتوان در این پنجره زمانی استفاده کرد اما ارزش واقعی آنها زمانی ثابت میشود که ترکیب فعال با زمانبندی ژنیِ پوست همسو باشد. پژوهشها نشان میدهند که این همراستایی میتواند اثربخشی را افزایش دهد اما پیچیدگی بالینی نیازمند مطالعات بیشتر و شخصیسازی است.
اختلال ریتم و پیامدهای بالینی
بیخوابی مزمن، کار در شیفت شب، قرارگیری طولانیمدت در معرض نور مصنوعی در شب و آسیب مزمن آفتاب همه میتوانند ساعتهای درونی پوست را مختل کنند. اختلال ریتم پوست با کاهش بازسازی، بروز التهابات مزمن، کندشدن ترمیم زخم و احتمال افزایش فرایندهای پیری و سرطان پوستی مرتبط شده است. از این رو در مطالعات بالینی اخیر بازتنظیم ریتم یا Chronotherapy(درمان مبتنی بر زمان) به عنوان یک رویکرد مکمل برای بهبود پاسخ درمانهای پوستی مطرح شده است.
باید گفت که اگرچه دادههای مولکولی بسیار قانعکنندهاند و مطالعات انسانی نیز در سالهای اخیر افزوده شدهاند باید محتاط بود چرا که اندازه نمونه، تنوع جمعیتی، تفاوت در نقاط بیوپسی و روشهای اندازهگیری ژنی باعث میشوند که نتایج هنوز تا حدی متغیر باشند. همچنین پرسشهای مرتبط با اینکه آیا تغییر اندک در زمان استعمال یک محصول عملا منجر به تفاوت قابل توجهی در ظاهر یا شاخصهای بالینی میشود یا خیر، هنوز نیازمند کارآزماییهای بالینی بزرگتر و طولانیمدت است. با این وجود محور زمانی یک چارچوب منطقی و مبتنی بر بیولوژی فراهم میکند که میتواند به طراحی بهتر مطالعات و روتینهای شخصیشده منجر شود. ریتم شبانهروزی پوست نشان میدهد که زمان مصرف محصولات تنها یک نکته زیباییپسند نیست؛ این یک متغیر بیولوژیک است که میتواند تعیینکننده اثربخشی یا ایمنی درمانها باشد. دانستن اینکه چه فرایندی چه زمانی در پوست اوج میگیرد به ما اجازه میدهد تا محصولات را هدفمندتر و منطقیتر استفاده شود. ترکیب علم ریتم با اطلاعات بالینی و اولویتهای مراجعهکننده، مسیر آینده در مراقبت پوستی دقیق و موثر خواهدبود.
وحید نوبهار
عضو وابسته انجمن متخصصان پوست DSGNY
(1).jpg)
منابع:
The circadian clock in skin: implications for adult stem cells and regeneration — Plikus et al., 2015. (PMC)
Circadian Rhythm and the Skin: A Review of the Literature — Lyons et al., 2019. (PMC)
The circadian clock and diseases of the skin — Duan et al., 2021 (FEBS review). (PMC)
The Influence of Circadian Rhythms on DNA Damage Repair in Skin — Su et al., 2024. (PMC)
Circadian Oscillations in Skin and Their Interconnection — Salazar et al., 2023. (MDPI)
Circadian rhythms of skin surface lipids and physiological parameters — Lv et al., 2024 (human study on lipid/physiology rhythms). (PMC)
