منشا بسیاری از داروهای مسکن و ضد درد، از گیاه خشخاش است و عضو انجمن علمی داروسازان ایران می‌گوید: کاهش دسترسی به این ماده اولیه نه تنها تولید مسکّن‌ها، بلکه حتی تولید برخی داروهای سرماخوردگی و ضدسرفه را نیز با کمبود روبرو می‌کند.
اقدام طالبان در ممنوعیت کشت خشخاش هرچند در نگاه اول، یک پیروزی برای مبارزه جهانی با مواد مخدر به نظر می‌رسد اما حالا به یک بحران خاموش برای نظام دارویی ایران تبدیل شده و سیاست‌گذاران را بر سر یک دوراهی بزرگ قرار داده است: واردات خشخاش یا بازگشت به کشت کنترل شده آن بعد از چندین دهه ممنوعیت.
بحران برای داروسازی ایران
درباره تاثیر کاهش کشت خشخاش بر تولید داروهای ایران، محمدرضا صفایی دکترای حرفه‌ای داروسازی، عضو انجمن علمی داروسازان ایران و معاون آموزشی سازمان نظام پزشکی شهرستان شهریار می‌گوید: برخی از داروها خاصیت تسکین‌دهنده دارند و به عنوان داروهای ضد درد شناخته می‌شوند. این داروها حتی در درمان بیماری‌های مرتبط با سرماخوردگی هم کاربرد دارند. برای مثال، ترکیب کدئین که در فرمولاسیون برخی داروها مانند استامینوفن کدئین یا اکسپکتورانت کدئین وجود دارد، از گیاه خشخاش استخراج می‌شود؛ بنابراین داروهای مرتبط با درمان سرماخوردگی و بیماری‌های تنفسی هم از کمبود ماده خشخاش و کاهش دسترسی به آن تاثیر می‌پذیرند.
صفایی ادامه می‌دهد: در بیماری‌های اسکلتی ـ عضلانی یا دردهای عصبی هم که کنترل درد یکی از اهداف درمانی پزشک است، از داروهایی مثل کدئین، مورفین و اُکسی‌کودون استفاده می‌شود. این داروها برای بیمارانی تجویز می‌شوند که دردشان با مسکن‌های معمول کاهش نمی‌یابد. در چنین شرایطی پزشکان ناچارند از داروهایی استفاده کنند که منشا آنها از گیاه خشخاش است. این داروها در کنترل دردهای ناشی از نوروپاتی، آسیب‌های بعد از تروما و سوانح شدید، یا جراحی‌های سنگین مثل جراحی‌های ارتوپدی و مغز و اعصاب و دردهایی که به راحتی کنترل نمی‌شوند، کاربرد دارند.
به گفته عضو انجمن علمی داروسازان ایران، دسته سوم بیماران مصرف‌کننده این داروها، بیماران مبتلا به سرطان هستند: درد، یکی از نشانه‌های شایع در اغلب بیماران سرطانی است و معمولا با داروهای ضد درد معمولی کنترل نمی‌شود؛ بنابراین کنترل درد در بیماران سرطانی نیز نیازمند داروهایی است که از مشتقات خشخاش تولید می‌شوند. طبیعی است که در صورت بروز کمبود در این مواد اولیه، درمان این سه گروه از بیماران با چالش جدی مواجه خواهد شد.
صفایی با تاکید بر جایگاه جهانی این داروها اضافه می‌کند: این داروها نه تنها در ایران، بلکه در سطح جهانی هم مورد استفاده قرار می‌گیرند و جایگزین موثری برای آنها وجود ندارد. از دوران طب سنتی تا پزشکی مدرن، خشخاش همواره به عنوان یک گیاه دارویی و درمانی شناخته شده است. حتی در منابع کهن به خواص درمانی این گیاه اشاره شده است. علاوه بر خاصیت ضد درد، برخی آلکالوئیدهای استخراج شده از خشخاش، خاصیت ضد سرفه دارند و در درمان بیماری‌های تنفسی و عفونت‌های مجاری تنفسی از جمله سرماخوردگی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
راهکار ایران برای مقابله با کمبود
در گذشته، منبع اصلی تامین این ماده اولیه برای ایران، افغانستان بود. صفایی می‌گوید: الان دو راه برای تامین این ماده وجود دارد: اول، کشت درون‌سرزمینی کنترل شده به منظور جلوگیری از سوءاستفاده و مصرف غیرقانونی و شیوع اعتیاد، و دوم، تامین از منابع خارجی. برخی کشورها به دلیل ریسک‌های مربوط به کشت این گیاه، روش دوم را ترجیح می‌دهند. در ایران هم سال‌ها پیش (بعد از انقلاب) کشت داخلی خشخاش متوقف شد اما در مقاطعی تولید این ماده از طریق کشفیات مواد مخدر و فرآوری قانونی آنها برای مصارف دارویی انجام می‌شد.
حالا با کاهش شدید کشفیات مواد مخدر، کارخانه‌های داروسازی با کمبود مواد اولیه مواجه شده‌اند و لازم است این کمبود به نحوی جبران شود. این را صفایی می‌گوید و ادامه می‌دهد: در حال حاضر طرحی در سطح کلان کشور مطرح است که کشت کنترل شده و مدیریت شده این گیاه دارویی در داخل کشور از سر گرفته شود تا نیازهای درمانی بیماران مبتلا به سرطان، آسیب‌دیدگان از حوادث و جراحی‌ها، و بیماران مبتلا به عفونت‌های تنفسی تامین شود. این داروها دارای خواص ضد تب، ضد درد و ضد سرفه هستند و کمبود آنها می‌تواند به بحرانی در حوزه درمان تبدیل شود. البته این طرح هنوز در مرحله بررسی قرار دارد و باید ابعاد مختلف آن، مخصوصا از نظر قانونی و امنیتی مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد و چکش‌کاری شود. اول باید ریسک‌های کشت درون‌سرزمینی دیده شود و بعد مشخص شود که آیا بخش خصوصی دارای مجوز می‌تواند وارد این موضوع شود یا خود کارخانه‌های تولید دارو می‌توانند کشت کنترل شده را انجام دهند. تا این لحظه طرح هنوز تصویب نشده و در حد کلیات است. چون ریسک سوءاستفاده از خشخاش بسیار بالا است و طبیعی است که ملاحظات قانونی زیادی باید برای آن در نظر گرفته شود.
کمبود داروهای ضد درد تا سال آینده
عضو انجمن علمی داروسازان ایران در پاسخ به این پرسش که آیا در حال حاضر کمبود داروهای تسکینی و ضد درد در کشور مشاهده می‌شود یا این کمبود در آینده بروز خواهد کرد؟ توضیح می‌دهد: کارخانه‌های داروسازی معمولا مواد اولیه موردنیاز خود را برای دوره‌های شش ماهه تا یک ساله تامین می‌کنند؛ بنابراین تاثیر کمبود مواد اولیه در زمان حال، اثراتش را در بازه زمانی شش ماه تا یک سال آینده نشان خواهد داد. در حال حاضر داروهای موجود در بازار با مواد اولیه‌ای تولید شده‌اند که حدود یک سال پیش تامین شده بود. به همین دلیل هنوز بحران کمبود به صورت محسوس وجود ندارد اما اگر از حالا برای تامین مواد اولیه تصمیم‌گیری نشود، در آینده نزدیک با مشکل جدی مواجه خواهیم شد. اگر الان تصمیم درست گرفته و اجرا نشود، داروهای مرتبط با کنترل درد طی یک سال آینده قطعا دچار کمبود خواهد شد.
صفایی تاکید می‌کند: الان زمانی است که باید بلافاصله تصمیمات لازم گرفته شود تا طی شش ماه تا یک سال آینده که ذخایر مواد اولیه کارخانجات داروسازی در حال اتمام است، بتوانیم مجددا ماده اولیه برای تولید داروها تامین کنیم. اگر این اقدام صورت نگیرد، داروهای مرتبط با کنترل درد بیماران سرطانی، بیماران پس از جراحی و بیماران تنفسی در یک سال آینده قطعا دچار کمبود خواهند شد.
معاون آموزشی سازمان نظام پزشکی شهرستان شهریار تاکید می‌کند: یکی از نشانه‌های حکمرانی خوب، پیش‌بینی بحران‌ها قبل از وقوع آنها است. اگر از حالا اقدامی انجام نشود، شش ماه تا یک سال آینده با کمبود داروهای مرتبط با کنترل درد مواجه خواهیم شد؛ بنابراین باید هرچه سریع‌تر برای تامین این مواد از مسیر واردات یا از طریق کشت کنترل شده تصمیم‌گیری شود.
ایران برای تامین مواد اولیه داروهای تسکینی و ضد درد در حال بررسی دو مسیر اصلی است؛ بازگشت به کشت قانونی خشخاش تحت نظارت و مدیریت شدید یا واردات مواد اولیه از منابع مطمئن خارجی. علاوه بر این، دولت برنامه جدیدی را برای کشت گیاهان مخدر پایه با هدف تولید محصولات دارویی و صنعتی تحت پروتکل‌های بین‌المللی آماده کرده است. این کشت محدود به گونه‌های خاصی مانند شقایق الیفرا است که مورفین ندارد و صرفا تبائین آن، ماده اولیه برخی داروها را تامین می‌کند.
در واقع ایران قصد دارد طرح کشت گیاهان مخدر پایه برای تولید محصولات دارویی را بعد از چهار دهه، مجددا راه‌اندازی کند. حسین ذوالفقاری دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر چند روز پیش اعلام کرد: طرح کشت گیاهان مخدر پایه برای تولید محصولات دارویی و صنعتی تحت پروتکل‌های بین‌المللی آماده شده و منتظر تصویب در ستاد مبارزه با مواد مخدر با ریاست رئیس‌جمهور است.
باید دید این طرح شامل چه جزئیاتی است و به سرانجام می‌رسد یا نه چرا که مخالفانی هم دارد. هرچند موافقان طرح کشت می‌گویند تولید در شرایط خاص انجام خواهد شد و هر کسی حق انجام این کار را ندارد. طبق این طرح، زمین‌ها باید محصور و دارای مجوز باشند و خرید از زارع هم صرفا ازسوی دولت باید انجام شود.
ناگفته نماند که چندی پیش از دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرده بود فرهنگ کاشت خشخاش و جایگزین آن شقایق الیفرا برای بهره‌برداری مناسب دارویی ایجاد شود و این نگاه که از قانونی بودن کشت خشخاش به استفاده نادرست می‌انجامد اصلاح شود.
منبع : همشهری‌آنلاین
