تاب‌آوری زنجیره تامین دارویی در شرایط جنگی، مفهومی راهبردی و فراتر از یک ضرورت فنی صرف به شمار می‌رود. این یادداشت تحلیلی با مرور تجارب موفق بین‌المللی به ویژه مدل اوکراین و تحلیل وضعیت ایران، مجموعه‌ای از اقدامات ساختاری و عملیاتی را برای مقاوم‌سازی زنجیره دارویی کشور ارائه می‌دهد.
تاب‌آوری زنجیره تامین دارویی در شرایط جنگی: چارچوب راهبردی و پیشنهادهای سیاستی برای ایران
نویسنده: بابک مصدق
تحقق تاب‌آوری واقعی در زنجیره تامین دارویی در شرایط جنگی، تنها با اقدامات مقطعی یا واکنشی حاصل نمی‌شود، بلکه مستلزم اتخاذ یک رویکرد سیستمی، چندلایه و آینده‌نگر است که در آن همه اجزای زنجیره، از تامین ماده اولیه تا تحویل دارو به بیمار به صورت هماهنگ و مقاوم طراحی شوند.
براساس تجربیات جهانی به ویژه الگوی موفق اوکراین، زنجیره‌هایی که دارای ویژگی‌هایی چون تنوع منابع تامین، قابلیت جابجایی سریع خطوط تولید، رصد بلادرنگ داده‌های مصرف، لجستیک مقاوم و آمادگی مقرراتی بوده‌اند، توانسته‌اند در برابر اختلالات جنگی و بحران‌های شدید تاب بیاورند.
در ایران، افزایش تاب‌آوری زنجیره تامین دارویی مستلزم مجموعه‌ای از اقدامات ساختاری و استراتژیک است که در ادامه ارائه می‌شود:
اقدامات ساختاری و زیربنایی پیشنهادی برای افزایش تاب‌آوری زنجیره تامین دارویی
۱. تدوین برنامه ملی تاب‌آوری دارویی
با مشارکت فعال سازمان غذا و دارو، سندیکاها، دانشگاه‌های علوم پزشکی و شرکت‌های خصوصی
۲. توسعه سامانه‌های هوشمند رصد توزیع، تجویز و مصرف دارو
و ایجاد بسترهای تحلیل داده برای پیش‌بینی کمبودهای دارویی در بحران‌ها
۳. بازطراحی خوشه‌های تولید داروی حیاتی با قابلیت جابجایی (Mobile Manufacturing)
برای پاسخ‌گویی سریع به تهدیدات منطقه‌ای و اختلالات فیزیکی
۴. ایجاد پلتفرم‌های مشترک منطقه‌ای برای تولید قراردادی و تامین API
با کشورهای همسو نظیر هند، روسیه، چین و ترکیه
۵. طراحی ذخایر راهبردی مبتنی بر تحلیل ریسک با الگوریتم‌های بازنگری دینامیک
و سطح‌بندی اقلام بر اساس اهمیت و بحرانی بودن
۶. تدوین پیش‌نویس‌های مقررات اضطراری برای ثبت و تامین دارو در شرایط جنگی و تحریم
پیشنهادهای متناسب با شرایط بومی ایران
تمرکز بر داروهای High-Risk و حیاتی
کمبودهای مزمن در ایران عمدتا در گروه‌های زیر دیده می‌شود:
• داروهای بیولوژیک، ایمونوگلوبولین‌ها، انسولین‌های آنالوگ
• داروهای انکولوژیک و مراقبت‌های ویژه (ICU)
• داروهای بیماران خاص (SMA ،MS، هموفیلی، تالاسمی)
• فرآورده‌های تزریقی استریل، سرم‌ها و آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی
• شیرخشک‌های تخصصی و درمانی (برای نوزادان حساس، بیماران متابولیک و نوزادان دارای آلرژی‌های شدید)
پیشنهاد:
تدوین فهرست رسمی «داروهای بحرانی در شرایط جنگی و تحریم» با طبقه‌بندی A، B، C
و تدوین برنامه تولید داخلی یا ذخیره‌سازی راهبردی متناسب با هر دسته
اصلاح چرخه تخصیص ارز و واردات API
پیشنهاد:
• تشکیل کمیته ویژه تخصیص اضطراری ارز دارویی
• ایجاد مسیر تسهیل‌شده ترخیص فوری (Fast Clearance) در گمرک برای داروهای حیاتی
• بررسی امکان تهاتر دارویی با کشورهای همسو (هند، روسیه، چین ونزوئلا)
تاب‌آورسازی زیرساخت‌های تولید فرآورده‌های استریل
پیشنهاد:
• سرمایه‌گذاری هدفمند در خطوط Vial Filling ،Pre-Filled Syringe و تجهیزات Lyophilization
• قراردادهای ساخت سفارشی با شرکت‌های منطقه‌ای (Contract Manufacturing for Injectables)
یکپارچه‌سازی داده‌های نسخه‌نویسی با پخش دارو
پیشنهاد:
• راه‌اندازی پلتفرم ملی DPI (Drug Prediction Intelligence)
• اتصال همزمان داده‌های بیمه‌ای، توزیع‌کننده و تولیدکننده
• تحلیل الگوریتمی مصرف برای پیش‌بینی کمبود و اولویت‌بندی تامین
استفاده از ظرفیت داروسازی نظامی و نهادهای امدادی
پیشنهاد:
• بازطراحی نقش دارویی هلال‌احمر، نیروهای نظامی و پدافند غیرعامل
به عنوان پشتیبان تولید و توزیع در شرایط بحرانی
رهبری بحران و آمادگی منابع انسانی
در کنار زیرساخت و منابع، عامل انسانی و مهارت در تصمیم‌گیری‌های حساس، نقشی تعیین‌کننده در تاب‌آوری سازمان‌ها دارد. لذا ضروری است:
• طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی ویژه برای مدیران ارشد سازمان غذا و دارو، معاونت‌های دارویی، مدیران تولیدی و لجستیکی شرکت‌ها
با تمرکز بر موضوعاتی چون «تصمیم‌گیری در شرایط جنگی»، «مدیریت منابع کمیاب» و «رهبری تاب‌آور»
• ایجاد ساختار رهبری چابک و واکنش‌پذیر (Agile Leadership) مبتنی بر داده و سناریو در سطوح ملی و استانی
• برگزاری تمرین‌ها و شبیه‌سازی‌های بحران (Simulation Drills) برای تیم‌های عملیاتی، توزیعی و پخش جهت ارتقاء آمادگی اجرایی
نتیجه‌گیری نهایی
تاب‌آوری زنجیره تامین دارویی در شرایط جنگی، صرفا یک پروژه فنی یا لجستیکی نیست، بلکه بخشی بنیادین از امنیت ملی سلامت کشور به‌شمار می‌رود. این تاب‌آوری باید بر پایه:
• تنوع منابع تامین و انتقال فناوری
• چابکی مقرراتی
• یکپارچگی داده‌ها
• پشتیبانی هوشمند از تولید داخل
• آموزش و توانمندسازی مدیران
• و استفاده از ظرفیت‌های نظامی و منطقه‌ای
طراحی شود.
در نهایت، تنها با چنین نگاه کل‌نگر، داده‌محور و آینده‌نگر است که می‌توان در مواجهه با بحران‌های ژئوپلیتیک، تحریم یا جنگ، دسترسی پایدار، ایمن و منصفانه بیماران به داروهای حیاتی را تضمین کرد.
منابع:
• Niemann et al. (2025). PNAS Nexus. doi:10.1093/pnasnexus/pgae020
• Biopharma Ukraine. https://biopharma.ua/en/
• Razom NGO. https://www.razomforukraine.org
• SSRN. Building Resilient Supply Chains in Wartime Ukraine. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4432126
• Pharmaceutical Commerce. https://www.pharmaceuticalcommerce.com
