بیمارستان «نجمیه»، «لقمان»، «امیراعلم»، «۵۰۲ ارتش»، «هاجر» و «مسیح دانشوری» در زمره بیمارستانهای تاریخی تهران هستند که کماکان کاربری درمانی خود را حفظ کردهاند، اما وجهه تاریخی و میراثی آنها بهدلایل مختلفی نظیر تولیت ارگانهای مختلف مورد توجه قرار نمیگیرد. سرنوشت اسفناک بیمارستانهای تاریخی محدود به پایتخت نیست. در خرداد ۱۴۰۳ بود که خبر تخریب کامل بیمارستان مسیح کرمانشاه منتشر شد. بیمارستانی که توسط آمریکاییها ساخته شده بود و اولین بیمارستان کرمانشاه به حساب میآمد. در مهرماه ۱۳۹۶ نیز اولین بیمارستان همدان موسوم به بیمارستان آمریکاییها در جریان توسعه بیمارستان اکباتان تخریب شد. در این گزارش با بررسی میدانی شش بیمارستان تاریخی پایتخت، وضعیت فعلی آنها را بررسی میکنیم.
درد بیدرمان بیمارستانهای تاریخی
از هتلدیو پاریس تا مسیحدانشوری تهران؛ دو روایت کاملاً متفاوت از نگهداری بناهای ارزشمند درمانی
بیمارستان «سنت بارتلمه» (St Bartholomew’s Hospital) لندن و بیمارستان «جیسس ناصرینو» (hospital de Jesús Nazareno) مکزیکوسیتی موارد مشابهی از کاربرد تاریخی در کنار کاربرد درمانی این ساختمانهای ارزشمند هستند. اما از بیمارستان سینا بهعنوان قدیمیترین بیمارستان تهران و ایران، تنها یک درخت باقی مانده است!
بیمارستان نجمیه
هیاهوی بیوقفه موتورسیکلتها در تقاطع خیابان جمهوری و حافظ راه رسیدن به بیمارستان نجمیه را سخت میکند. بیمارستانی که نامش را از مادر دکتر «محمد مصدق» یعنی «نجمالسطنه» گرفته است. این بیمارستان با معماری اواخر قاجاریه در سال ۱۳۰۶ افتتاح شد و بخش درمانی آن پس از ۹۷ سال با مالکیت سپاه و اداره اوقاف کماکان دایر است.
زیر سایه درختان بلند حیات نشستهام و به سردر کاشیکاریشده بیمارستان نجمیه و جمله «خرداد ۱۳۰۶- مریضخانه نجمیه- ذیالحجه ۱۳۴۵» نگاه میکنم. بیمارستانی که میزبان آخرین روزهای حیات دکتر مصدق بود و «پروانه فروهر» در راهروهایی که الان به درمانگاه بیمارستان تبدیل شده است، به ملاقات مصدق در اتاق ۶۳ رفته است. روایتهای تاریخی مریضخانه نجمیه بههمراه معماری ارزشمند این بنا در میان بوی غلیظ شویندههای بیمارستانی گم شده است.
اگرچه در سال ۱۳۸۲ این بیمارستان ثبت ملی شد، اما این اتفاق هم نتوانست امکان بازدید عمومی و بهرهبرداری تاریخی از این بنا را ممکن کند. وجود مصالح ساختمانی در انتهای حیات بیمارستان نجمیه، احتمال ساختوسازهای جدید در محوطه این بنای تاریخی را مطرح میکند.
بیمارستان لقمان
چهارراه لشگر، خیابان مخصوص، بنبست ابراهیمی؛ سعی میکنم از لابلای نردهها موقعیت حیات مخروبه را بهدرستی ببینم. کف زمین و ستون آرامگاه ترک برداشته و روشن بودن کولر کیوسکی که در حیات است، خبر از حضور سرایدار میدهد. هرچه در میزنم، فایدهای ندارد. پیرزنی که ساکن کوچه ابراهیمی است و از خرید میآید، میگوید: «بیخود در نزن، کسی اینجا نیست.» از او میپرسم میدانی چه کسانی در این مقبره دفن شدهاند و او اظهار بیاطلاعی میکند.
سال ۱۳۸۳ بود که این بنا ثبت ملی شد تا در سایه این عنوان از دخل و تصرف بیمارستان لقمان مصون بماند. باوجوداین، در سال ۱۳۹۹ بود که گمانههایی مبنیبر تبدیل این آرامگاه به پارکینگ بیمارستان لقمان مطرح شد. اما این موضوع توسط رئیس سازمان زیباسازی وقت تهران تکذیب شد و رئیس بیمارستان نیز بر مرمت و حفظ این بنای تاریخی تأکید کرد. براساس گزارش خبرگزاری ایسنا، کار مرمت آرامگاه مشروطهخواهان در سال ۱۴۰۰ پایان یافت. اما بهرغم مالکیت شهرداری بر این بنای تاریخی، همچنان آرامگاه میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و ملکالمتکلمین وضعیت مناسبی ندارد و تنها بیماران طبقات فوقانی بیمارستان لقمان قادر به دیدن آرامگاه مخروبه مشروطهخواهان هستند. گویی اعدام و دفن شبانه در بیابانهای اطراف تهران پایان سرنوشت غمبار این دو روزنامهنگار نیست.
بیمارستان امیراعلم
بیمارستان نسوان در نزدیکی دروازه دولت با هدف تربیت ماما و پرستار در سال ۱۲۹۷ خورشیدی تأسیس شد. در گردشی که در محوطه این بیمارستان یکصدساله داشتم، اثری از بیمارستان تاریخی ندیدم؛ حتی مانند بیمارستان سینا یک درخت هم از گذشته طلاییاش باقی نمانده بود. اما بخش تاریخی این بیمارستان در جایی پشت رختشویخانه قرار دارد. پس از عبور از محلی که بوی ملحفه تمیز با بخار به صورت میخورد، تابلوی کتابخانه را دیدم.
کتابخانهای که روزگاری بهعنوان خانه پدری «صادق هدایت» میزبان نویسندگان و افراد صاحب نفوذ بوده است، امروز به دستور ریاست بیمارستان امیراعلم تنها میزبان دانشجویان پزشکی است. برخورد امنیتی و تند نگهبانان بیمارستان پس از رؤیت من در حیات کتابخانه مانع بازدیدم از اتاقها و حیات پشتی شد. در پرسش علت رفتار خشونتآمیزشان گفتند: «اینجا یک کتابخانه معمولی نیست که افراد معمولی به آن وارد شوند.» ولی صادق هدایت با کتاب ارزشمند خود «فرهنگ عامیانه مردم» در دهه ۲۰ خورشیدی ثابت کرد که نویسنده عموم مردم است.
اگرچه منزل صادق هدایت در سال ۱۳۵۳ توسط فرح دیبا خریداری شد تا آن را به مرکز ادبی بهنام این نویسنده شهیر تبدیل کند، اما با وقوع انقلاب ۵۷ تا هماکنون که ۴۷ سال از این اتفاق میگذرد، این خانه از مهدکودک به انبار بیمارستان و سپس کتابخانه دانشجویان پزشکی تغییر کاربری داده است. اگرچه مالکیت این خانه با دانشگاه علومپزشکی تهران است، اما میتوان از همجواری این خانه با حیات ارغوانپوش ابتهاج در انتهای کوچه انوشیروانی کریدوری از گردشگری ادبی در مرکز شهر تهران ایجاد کرد.
بیمارستان ۵۰۲ ارتش
گویی نام خاندان هدایت با بیمارستانهای تاریخی گره خورده است. بهداری سابق یا بیمارستان ۵۰۲ فعلی ارتش ملک شخصی «امیرلشگر دکتر کریم هدایت» (عموی صادق هدایت) است که در سال ۱۳۱۰ از طرف او به ارتش اهدا شد و هماکنون در اختیار و مالکیت ارتش است. این بنا که با معماری شاخصی از اواخر دوره قاجار در خیابان طالقانی در نزدیکی منزل ملکالشعرای بهار قرار گرفته است، در مهرماه ۱۴۰۴ با عنوان مرمت و بازسازی مورد تخریب قرار گرفت. پنجرههای چوب روس بنا کنده شد تا با پنجرههای دوجداره جایگزین شود. با توجه به مالکیت نظامی این بنا، عکسبرداری و حضور خبرنگاران ممنوع است.
اگرچه بیمارستان ۵۰۲ در طرح جامع شهرداری در سال ۱۳۸۶ واجد ارزش شناسایی شد، اما برخلاف سه بیمارستان نامبرده، ثبت ملی نشده و این موضوع بهانه خوبی برای دخل و تصرف در این بنای تاریخی است. ارتش با تولیت بر چهار کاخموزه میان پشته (کاخموزه انزلی)، باغ عفیفآباد شیراز، عمارت کلاهفرنگی بوشهر و موزه جنگ (خانه عبدالحسین تیمورتاش)، ردپای قابلقبولی در حفظ و نگهداری بناهای تاریخی از خود بر جای گذاشته است؛ اما گویا در مورد بیمارستان ۵۰۲ رویه متفاوتی در پیش دارد.
بیمارستان هاجر
نام ارتش بهعنوان قدیمیترین نیروی نظامی مدرن کشور با بسیاری از بناهای تاریخی پایتخت گره خورده است. تقاطع خیابان بهشتی و ولیعصر در محل بیمارستان هاجر یکی از قدیمیترین مراکز درمانی تاریخی ارتش و ایران قرار دارد. با ورود به بیمارستان، جو نظامی و وجود دوربینهای متعدد، امکان عکسبرداری از محوطه را نمیدهد.
ساختمان مرکزی بیمارستان هاجر بیشباهت به بیمارستان ۵۰۲ ارتش نیست. در این بنا نیز بهعلت مرمت غیراصولی تخریب و بازسازی غیرکارشناسی صورت گرفته است و دیگر اثری از المانهای تاریخی و آجرکاریهای دوره قاجاریه بهچشم نمیآید. اگرچه رنگ اصالت را از نخستین بیمارستان قشون ایران گرفتهاند، اما قدمت درختان سر به فلک کشیده حیاط هاجر گواه تاریخ یکصدساله این بیمارستان است؛ بیمارستانی که زمینش از اراضی یوسفآباد مستوفیالممالک است و شاهد بزنگاههای تاریخی مهمی نظیر مداوا و بستری مجروحین جنگ هشتساله و پذیرش بیماران کرونایی بوده. اما گویا میراث مستوفیالممالک همانند آرامگاهش سرنوشت مشترکی دارند؛ چراکه هیچکدام امکان بازدید عمومی ندارند. از طرفی ماهیت نظامی این بنا نظیر بیمارستان ۵۰۲ مانعی برای کاوش و بررسیهای کارشناسان میراثفرهنگی است و شاید همین عامل دلیلی بر ثبت ملی نشدن این بیمارستان باشد.
بیمارستان مسیح دانشوری
شاید تنها دستاورد تاریخی و مشهود دائمالبیمار بودن مظفرالدینشاه، افتتاح عمارت مظفری در قریه دارآباد یا شاهآباد باشد. کاخی که در سال ۱۳۸۰ ثبت ملی شد و روند مرمتش یک دهه طول کشید. در سال ۱۳۸۹ بود که خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران بهنقل از لاریجانی مدیرکل وقت میراثفرهنگی خبر از تأسیس موزه تاریخ پزشکی در این کاخ قاجاری را داد. خبری که هماکنون با گذشت ۱۵ سال محقق نشده است و کاخ مظفری در دارآباد به اداره مسکوتی برای مرکز ترک سیگار تبدیل شده است.
این عمارت که در انبوه درختان چنار سر به فلک کشیده در دارآباد قرار دارد، در محوطه بیمارستان مسیحدانشوری قرار گرفته و نظیر سایر بیمارستانهای تاریخی امکان بازدید عمومی ندارد. نم و نشتی که در پاگرد طبقه دوم این عمارت مشهود است، نیازمند رسیدگی فوری است و خبر از هدررفت منابعی میدهد که در اواخر دهه ۸۰ صرف مرمت این کاخ قاجاری شد.
اکنون که در جهان، بناهای درمانی قرون گذشته به موزه و مراکز آموزشی تبدیل شدهاند، در ایران بیمارستانهایی که نخستین نشانههای تجدد و آموزش پزشکی مدرن را در خود داشتند یا در آستانه تخریباند یا پشت دیوارهای نظامی پنهان شدند.
منبع : پیام ما
آخرین عناوین
پربیننده ترین
