ضعف سلامت پوست و پیوستگی آن با فولیکول مو و مواجهه روزمره با آلودگی هوا به خصوص در مناطق شهری پرجمعیت، توجه پژوهشگران را به ارتباط بین آلودگی و سلامت مو جلب کرده است. آلودگی هوا هم ریه و قلب را درگیر می‌کند و هم بر پوست، غشاء مخاطی و ساختارهای پیوسته مانند فولیکول مو نیز اثر دارد؛ لذا شناسایی اثرات مستقیم و غیرمستقیم آلودگی بر ریزش مو اهمیت بالینی و عمومی دارد. [2,7].
آلاینده‌های مرتبط با ریزش مو
یکی از عوامل اصلی در ایجاد آسیب‌های پوستی و فولیکولی ذرات معلق با اندازه‌های مختلف مانند PM₂.₅ و PM₁₀ به دلیل سطح وسیع تماس و توانایی در انتقال ترکیبات سمی از جمله فلزات سنگین و هیدروکربن‌های چندحلقه‌ای آروماتیک به شمار می‌روند و می‌توانند به طور مستقیم فرآیندهای تخریبی در پوست و مو را فعال کنند [1,6]. ترکیبات ارگانیک نظیر هیدروکربن‌های چندحلقه‌ای آروماتیک (PAHs) نیز به دلیل قابلیت نفوذ در لایه‌های اپیدرمال و فولیکول مو، محرک قوی برای ایجاد استرس اکسیداتیو و القای التهاب موضعی محسوب می‌شوند و با افزایش تولید رادیکال‌های آزاد، روند پیری و تضعیف فولیکول را تسریع می‌کنند [2,10]. همچنین فلزات سنگین نظیر سرب، کادمیم، جیوه، آرسنیک، کروم و نیکل می‌توانند از طریق استنشاق یا رسوب بر سطح پوست و مو و حتی ورود به سیستم گردش خون، فولیکول‌های مو را تحت تاثیر قرار دهند. این عناصر قادرند مسیرهای هورمونی و اکسیداتیو را تغییر دهند و با ایجاد اختلال در هموستاز سلولی به ضعف ساختاری فولیکول و نهایتا ریزش مو منجر شوند [4,5].
آیا شواهد آزمایشگاهی وجود دارد؟
بله، شواهد آزمایشگاهی نشان داده‌اند که ذرات معلق موجود در هوای شهری قادرند از طریق مسیر ترنس‌فلیکولار به عمق فولیکول نفوذ کنند و بطور مستقیم با سلول‌های غلاف بیرونی ریشه مو و سایر سلول‌های فولیکولی تماس یابند. این تماس به تولید گونه‌های فعال اکسیژن و مرگ سلولی منجر می‌شود که چرخه طبیعی رشد مو را مختل می‌سازد و می‌تواند ریزش زودرس را آغاز کند [1,8]. به علاوه اینکه آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق و ترکیبات هیدروکربنی چندحلقه‌ای (PAHs) با کاهش ظرفیت دفاعی آنتی‌اکسیدانی و فعال‌سازی مسیرهای التهابی نظیر NF-κB باعث افزایش تجلی سایتوکاین‌های التهابی می‌شوند. این وضعیت التهاب مزمن پوست سر را به دنبال دارد که با بر هم زدن هومئوستاز فولیکولی، طول فاز رشد مو را کوتاه کرده و موجب ورود زودرس موها به فاز خاموشی و ریزش می‌شود [2,3,6]. شواهد آزمایشگاهی و مولکولی حاکی از آن است که مواجهه با ذرات و ترکیبات دود دیزل می‌تواند تجلی پروتئین‌های کلیدی چرخه رشد فولیکول را مهار کند. این تغییرات با تضعیف مسیر پیامدهی که برای آغاز و تداوم فاز رشد مو ضروری محسوب می‌شود، همراه است. لذا به‌طور مستقیم توانایی فولیکول‌ها برای ورود و ماندن در فاز رشد را کاهش داده و به نازک شدن یا ریزش مو می‌انجامد [7,11]. فلزات سنگین نیز در این زمینه نقش مخربی ایفا می‌کنند. این عناصر با القای استرس اکسیداتیو، اتصال به پروتئین‌ها و آنزیم‌های حیاتی، ایجاد اختلال در عملکرد میتوکندری و حتی مداخله در مسیرهای هورمونی یا تقلید یون‌های ضروری بدن، به عملکرد سلول‌های فولیکولی آسیب می‌زنند. پیامد این فرآیندها، کاهش انرژی سلولی، اختلال در تقسیم سلولی و در نهایت، تضعیف ساختار فولیکول و ریزش مو است. مرورهای گسترده در حوزه سم شناسی فلزات سنگین این ساز و کار‌ها را به‌طور مستند تائید کرده‌اند [5,14].
شواهد پایش زیستی انسانی
گزارش‌های بالینی و موردی مختلف نشان داده‌اند که میان قرار گیری در معرض آلودگی هوای شهری و تشدید الگوهای گوناگون ریزش مو همچون ریزش مو و ریزش سکه‌ای نوعی هم‌زمانی و هم‌راستایی وجود دارد. هرچند این شواهد اغلب در قالب گزارش‌های توصیفی یا مطالعات با حجم نمونه محدود ارائه شده‌اند و قدرت استنتاج روابط علت–معلولی قطعی را ندارند اما همین یافته‌ها اهمیت پیگیری مطالعات طولی با حجم نمونه بزرگ‌تر و طراحی دقیق‌تر را برجسته می‌سازند [2,6]. در حوزه پایش زیستی اندازه‌گیری غلظت فلزات سنگین در تار مو به‌عنوان شاخصی معتبر برای مواجهه مزمن با آلاینده‌های محیطی مطرح شده است. پژوهش‌های اخیر در کشور به ویژه در میان گروه‌های شغلی در معرض مستقیم آلودگی نظیر کارکنان حوزه ترافیک شهری در تهران نشان داده‌اند که سطح سرب، کادمیوم و سایر عناصر فلزی در موی این افراد به‌طور معناداری بالاتر از گروه‌های مرجع است. این یافته‌ها نگرانی‌هایی را درباره پیامدهای زیستی به‌ویژه اثرات بالقوه بر سلامت پوست و مو ایجاد کرده و بر ضرورت بررسی‌های عمیق‌تر در این زمینه تاکید می‌کنند [9,12]. مطالعات جمعیتی در کلان‌شهرها نیز ارتباط میان بار آلودگی بالا به ویژه سطوح PM₂.₅ و افزایش بروز بیماری‌های التهابی پوست و اختلالات مرتبط را برجسته ساخته‌اند. اگرچه داده‌های مستقیم و فراگیر درباره ریزش مو در این مقیاس هنوز محدود و پراکنده است لکن وجود سیگنال‌های هشداردهنده حاکی از ارتباط احتمالی، نیاز به انجام مطالعات سیستماتیک‌تر و اپیدمیولوژیک دقیق‌تر در این حوزه را به وضوح آشکار می‌سازد [10].
آنچه دیده می‌شود
الگوهای بالینی ریزش مو در ارتباط با آلودگی هوا به شکل متنوعی بروز می‌کنند و اغلب در قالب تشدید الگوهای شناخته‌شده ریزش قابل مشاهده‌اند. شواهد بالینی و گزارش‌های موردی نشان داده‌اند که مواجهه مزمن یا حاد با سطوح بالای آلاینده‌ها به ویژه ذرات معلق و فلزات سنگین، بیشتر با بروز ریزش پراکنده و منتشر از نوع تلوژن افلوویوم ارتباط دارد که در این حالت درصد قابل توجهی از فولیکول‌ها به طور همزمان وارد فاز خاموشی شده و موها به شکل منتشر و ناگهانی دچار ریزش می‌شوند. همچنین تشدید ریزش مو با طرح مردانه (آقایان و بانوان) نیز در افرادی که زمینه ژنتیکی دارند گزارش شده به طوری که آلودگی می‌تواند به عنوان یک محرک یا تسریع‌کننده روند کاهش گردش خون فولیکولی و نازک شدن آن عمل کند. برخی گزارش‌ها نیز به ارتباط احتمالی میان آلودگی و آغاز یا عود ریزش سکه ای اشاره کرده‌اند که در آن ساز و کارهای التهابی و ایمنی تحریک شده توسط آلاینده‌ها ممکن است نقش کلیدی ایفا کنند [2].
رویکرد بالینی در زمینه تشخیص نیازمند در نظر گرفتن چندین عامل همزمان است. در ابتدا سابقه شغلی و محیطی اهمیت بالایی دارد چرا که افراد شاغل در محیط‌های با آلودگی بالا (مانند کارگران صنعتی، نیروهای ترافیک یا ساکنان کلان‌شهرها) بیشتر در معرض خطر قرار دارند. سپس زمان‌بندی شروع ریزش مو نسبت به اوج دوره‌های آلودگی می‌تواند سرنخی برای علت شناسی احتمالی فراهم کند. همچنین استفاده از تست های پایش زیستی همانند سنجش غلظت فلزات سنگین در مو یا خون به عنوان شاخصی برای مواجهه مزمن مطرح شده است؛ هرچند این تست‌ها به‌تنهایی اثبات‌کننده علیت نیستند و باید در کنار سایر داده‌ها تفسیر شوند [9,12]. حتما باید توجه داشت که معاینه دقیق پوست سر و الگوی ریزش نیز بخش مهمی از فرآیند تشخیص محسوب می‌شود. باید توجه داشت که تاکنون هیچ تست اختصاصی، استاندارد جهانی یا شاخص زیستی واحدی برای تعیین رابطه مستقیم میان آلودگی و ریزش مو معرفی نشده است لذا تشخیص در عمل ماهیت ترکیبی و افتراقی دارد و نیازمند کنار هم گذاشتن شواهد محیطی، بالینی و آزمایشگاهی است.
پیشگیری و مدیریت بالینی
برای پیشگیری و مدیریت ریزش موی مرتبط با آلودگی هوا نیازمند رویکردی چندلایه است که هم اقدامات جمعی در سطح سلامت همگانی و هم مداخلات فردی و پزشکی را در بر گیرد. مهم‌ترین اقدام در لایه کاهش مواجهه، سیاست‌های کلان کنترل آلودگی هوا از طریق بهبود کیفیت سوخت، توسعه حمل‌ونقل عمومی پاک و محدودیت منابع آلاینده درون‌شهری است. در لایه پیشگیری فردی، استفاده از ماسک‌های فیلتردار در روزهای با شاخص آلودگی بالا، اجتناب از فعالیت‌های سنگین در ساعات اوج آلاینده‌ها (به ویژه صبح زود و اواخر بعد از ظهر) و تهویه مناسب محیط‌های بسته از جمله اقدامات عملی و فوری محسوب می‌شود [3].
پژوهش‌های آزمایشگاهی و شواهد بالینی اولیه نشان داده‌اند که شست‌وشوی منظم پوست سر با شامپوهای ملایم می‌تواند ذرات معلق و ترکیبات آلاینده نشسته بر سطح مو و پوست را کاهش داده و مانع از نفوذ آنها به فولیکول شود. همچنین استفاده از محصولات حاوی آنتی‌اکسیدان‌های موضعی همانند ویتامین C و E یا پلی‌فنول‌های گیاهی و فیلترهای ضدآفتاب اختصاصی برای پوست سر می‌تواند نقش حفاظتی در برابر استرس اکسیداتیو ناشی از آلاینده‌ها ایفا کند و احتمال بروز التهاب موضعی را کاهش دهد [6,4]. با توجه به افزایش شواهد، توصیه به روتین‌های مراقبتی پیشگیرانه می‌تواند بخشی از راهکارهای عملی در کلان‌شهرها باشد. باید خاطر نشان ساخت که در زمینه تشخیص و درمان طبی، ارزیابی تغذیه‌ای و آزمایشگاهی بیماران اهمیت دارد. اصلاح رژیم غذایی و مصرف مکمل‌ها در صورت وجود کمبودهای تغذیه‌ای مانند فقر آهن، روی یا ویتامینD توصیه می‌شود. همچنین اگر تست‌های پایش زیستی نشان‌دهنده سطح بالای فلزات سنگین باشند، در موارد قطعی و مستند، درمان‌های تخصصی نظیر شلات‌تراپی (chelation therapy) تحت نظر پزشک متخصص سم شناسی قابل استفاده است. در آن سو درمان‌های استاندارد ریزش مو باید بسته به الگوی بالینی اجرا شود و انتخاب درمان باید بر اساس نوع ریزش و شرایط همراه بیمار صورت گیرد تا اثربخشی حداکثری حاصل شود [5,14].
سخن پایانی
مجموعه شواهد فعلی سازگاری دارد با این تفسیر که آلودگی هوا و فلزات سنگین می‌توانند از طریق استرس اکسیداتیو، التهاب موضعی، نفوذ مستقیم به فولیکول و اختلال در مسیرهای سیگنال‌دهی رشد، ریسک ریزش مو را افزایش دهند یا ریزش را تشدید کنند. سطح شواهد برای اثبات رابطه مستقیم در انسان هنوز نیازمند مطالعات اپیدمیولوژیک طولی و بیومونیتورینگ دقیق‌تر است. در شرایط فعلی، مداخلات مبتنی بر کاهش مواجهه، حفاظت موضعی و شناسایی/اصلاح کمبودهای تغذیه‌ای و سطوح سمیِ بالا منطقی و قابل توصیه‌اند. [1–14]
دکتر وحید نوبهار
عضو رسمی انجمن بین‌المللی درموسکوپی اتریش
.jpg)
منابع:
1. Jun MS, et al. Particulate Matters Induce Apoptosis in Human Hair Follicular Keratinocytes and Inhibit Hair Growth Ex Vivo. Scientific Reports / Experimental Dermatology. 2020. (PMC).
2. Abolhasani R, et al. The impact of air pollution on skin and related disorders: a review. Journal of Dermatological Science / PubMed. 2021. (Review).
3. Son E, The Invisible Threat to Hair and Scalp from Air Pollution. Polish Journal of Environmental Studies / 2024–2025 (review/pdf).
4. Wróblewski M, et al. The Impact of Arsenic, Cadmium, Lead, Mercury, and Other Heavy Metals on Human Health: Mechanisms and Pathways. Toxicology Reviews / 2025.
5. Jomova K, et al. Heavy metals: toxicity and human health effects. Archives of Toxicology / Springer Review. 2025. doi:10.1007/s00204-024-03903-2.
6. Son E., The Invisible Threat to Hair and Scalp from Air Pollution.
7. Kwon HC (Hyuk Chul Kwon). Effects of particulate matter on human dermal papilla cells (β-catenin reduction) — presented at EADV 2019; subsequent reports and press releases. (EurekAlert! summary and conference abstract). 2019.
8. Yu DA, et al. Protective effect of autophagy in particulate matter-induced hair follicle damage. Toxicology in Vitro / 2022. (Study on autophagy and PM effects).
9. Roydel M, Rajaei F, et al. Investigation of exposure factors for toxic metals in the hair of traffic police officers in Tehran, Iran. Food and Chemical Toxicology. 2025;202:115511.
10. Gu X, et al. Air pollution and skin diseases: A comprehensive review. Environmental Research / 2024.
11. Shin DW, et al. The Molecular role of Wnt/β-catenin signaling in hair growth and regeneration. (Review, PMC). 2022–2024.
12. Hadei M, et al. A systematic review and meta-analysis of biomonitoring studies of environmental pollutants in Iran. Science of the Total Environment / 2021.
13. Aziz AMA. Possible Relationship between Chronic Telogen Effluvium and Heavy Metal Toxicity. International Journal of Trichology. 2015. (Discussion of metals and telogen effluvium).
14. Balali-Mood M, et al. Recent advances in the clinical management of intoxication by five heavy metals: Mercury, lead, chromium, cadmium and arsenic. (Review). 2025.
