«برای بعضی از ما، اهدای پلاسما نه یک کار خیر، بلکه راه تامین بخشی از مخارج روزمره است.» این جمله را یکی از اهداکنندگان پلاسما، در صف انتظار مرکز اهدا به خبرنگار «فرهیختگان» گفت. او ۲۷ ساله است و هر هفته دوبار به این مرکز می‌آید؛ البته نه برای کمک به بیماران یا انسان‌دوستی، بلکه برای بقا و پول!
مصطفی جمالی، مدیرعامل سازمان انتقال خون ایران، با انتقاد از پلاسما فروشی در بخش خصوصی، تصریح کرد: «این روش ضمن به خطر انداختن سلامت اهداکننده و مصرف‌کننده داروهای مشتق از پلاسما، خطر کاهش اهدای داوطلبانه خون را در پی خواهد داشت.
اهدای پلاسما و خون؛ شباهت در ظاهر، تفاوت در عمق
در اهدای خون، یک واحد خون کامل از بدن گرفته می‌شود که حاوی گلبول‌های قرمز، پلاکت‌ها، پلاسما و سایر اجزای حیاتی است. اما در اهدای پلاسما، طی فرآیندی به نام «پلاسمافرز»، تنها پلاسمای خون جدا می‌شود و سایر اجزا مجدداً به بدن بازمی‌گردند. این فرآیند طولانی و فنی‌تر است و برخلاف اهدای خون که در بانک‌های خون انجام می‌شود، پلاسما اغلب در مراکز خصوصی یا نیمه‌خصوصی‌جمع‌آوری می‌شود. اما مهم‌تر از تفاوت‌های فنی، تفاوت فلسفه و انگیزه‌هاست: اهدای خون همچنان داوطلبانه و رایگان است؛ درحالی که پلاسما اغلب با پرداخت پول به اهداکننده همراه است.
چرا پلاسما فروخته می‌شود؟
پلاسما، ماده‌ی اولیه تولید داروهای گران‌قیمت و کمیاب مانند فاکتورهای انعقادی برای بیماران هموفیلی، ایمونوگلوبولین و آلبومین است. اما گاهی پشت این ماجرا، یک زنجیره اقتصادی گسترده نهفته است. یکی از افرادی که در مرکز اهدای خون فعالیت می‌کند گفت: «مراکز جمع‌آوری پلاسما، آن را به شرکت‌های داروسازی می‌فروشند و داروهای مشتق از پلاسما، به قیمت‌های بالا به بیمارستان‌ها و داروخانه‌ها تحویل داده می‌شوند. در این میان، کسی نمی‌پرسد پلاسمایی که در ازای پول گرفته می‌شود، آیا همیشه سالم است؟ و آیا سلامتی اهداکننده به خطر نمی‌افتد؟»
اهدا یا استثمار؟
براساس پروتکل‌های جهانی، اهدای پلاسما باید حداکثر هر ۲ هفته یک‌بار انجام شود و تعداد دفعات سالانه نیز محدود حداکثر ۳۶ مرتبه و حداقل ۲۴ مرتبه است. اما در عمل، بسیاری از مراکز با بی‌توجهی به وضعیت جسمانی اهداکنندگان، تنها به تعداد مراجعه اهمیت می‌دهند. یکی از اهداکنندگان پلاسما در این‌باره گفت: «گاهی هفته‌ای سه بار هم می‌روم. فقط یک چک‌آپ ساده است ولی چون بدنم ظاهراً سلامت است اجازه می‌دهند و هر بار نزدیک ۴۵۰ هزار تومان می‌گیرم.»
گاهی افرادی ممکن است برای دریافت پول، وضعیت سلامت خود را پنهان کنند. به‌عنوان مثال، مصرف دارو، ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای یا حتی رفتارهای پرخطر ممکن است گزارش نشود. در بسیاری از کشورها اهدای پلاسما رایگان یا با پاداش‌های غیرمادی مثل بن‌‌های خرید یا مرخصی تشویقی انجام می‌شود تا انگیزه مالی باعث تقلب در گزارش سلامت نشود. برخی کاربران در شبکه‌های اجتماعی گزارش داده‌اند که با بیش از ۴۰ بار مراجعه در سه ماه، به درآمدی بالای ۱۵ تا ۱۸ میلیون تومان رسیده‌اند.
این حجم مراجعه می‌تواند به کاهش پلاکت‌ها، افت سطح پروتئین‌های بدن، ضعف سیستم ایمنی، خستگی مزمن و حتی مشکلات کبدی منجر شود. متخصصان خون و هماتولوژی بارها هشدار داده‌اند که مراجعه مکرر بدون پایش پزشکی دقیق، می‌تواند برای بدن مخرب باشد.
چه کسانی از این بازار سود می‌برند؟
پژمان صالحی‌فر، مدیرکل انتقال خون استان قزوین در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها عنوان کرده است: «متأسفانه بازاریابان موسسات اهدای پلاسما در کمیته امداد، بهزیستی، دبیرستان‌ها، دانشگاه‌ها، آرایشگاه‌های زنانه و حتی تجمعات دینی و مذهبی، به شدت فعال بوده و این تجارت را تبلیغ می‌کنند. هدف گرفتن قشر ضعیف جامعه و نسل نوجوان و جوان کشور، علاوه بر ایرادات فوق الذکر، اثرات دیگری نیز دارد؛ نخست اینکه قشر ضعیف و تحت پوشش کمیته امداد، اغلب وضعیت تغذیه مناسبی نداشته باشند و با فروش پلاسما، وضغیت سوء تغذیه آنها جدی‌تر خواهد شد.»
مدیر کل انتقال خون استان قزوین در ادامه گفته است: «نوجوانان ۱۸-۱۹ ساله در سنی هستند که باید توسط خانواده‌ها کنترل شوند. وقتی این قشر بتوانند به دور از چشم پدر و مادر و با فروش پلاسما پول در بیاورند، دیگر کنترلی بر روی خرج کرد آن وجود ندارد و می‌تواند سر از بازار مواد مخدر، روانگردان، مشروبات الکلی و ... در بیاورد. مشاهدات شاهدین خبر از این دارد که اغلب این نوجوانان با موتورسیکلت و در قالب دسته‌های چند نفری برای فروش پلاسما مراجعه می‌کنند. لازم به ذکر است که بر اساس دستورالعمل‌های سازمان انتقال خون، افراد ۱۶ تا ۱۸ سال برای اهدای خون یا پلاسما، نیاز به رضایت کتبی ولی قانونی خود دارند. آیا در مراکز خصوصی پلاسما این مسئله رعایت می‌شود؟»
چه باید کرد؟
این زنجیره سودآور، در سایه نبود نظارت جدی، به سرعت در حال گسترش است؛ در حالی که بیمار، به‌عنوان مصرف‌کننده نهایی دارو، و اهداکننده، به‌عنوان منبع اولیه، هر دو در موقعیت قربانی قرار دارند. یکی از افرادی که در پایگاه انتقال خون کار می‌کند در این خصوص به خبرنگار «فرهیختگان» گفت: «مدل‌های جایگزین پاداش مثل حمایت‌های غیرنقدی، چک‌آپ‌های دقیق، محدودسازی دفعات اهدا و شفاف‌سازی درآمد مراکز پلاسما از جمله اقداماتی هستند که می‌تواند مانع از تبدیل اهدای پلاسما به تجارت با جان انسان‌ها شود. پلاسما، بخشی از جان انسان است، نه کالایی برای فروش در بازار. اگر قرار است پلاسما به بیماران کمک کند، باید در بستری اخلاقی، انسانی، شفاف و علمی مدیریت شود. تبدیل اهدای پلاسما به تجارت پنهان خون، در واقع خیانت به اعتماد عمومی و تهدیدی برای سلامت فردی و اجتماعی است.»
منبع : فرهیختگان
